„Od jakiegoś momentu w swoim życiu zaczynamy widzieć świat we fragmentach, wszystko osobno, w kawałkach odległych od siebie niczym galaktyki, a rzeczywistość, w jakiej żyjemy w tym nas upewnia: lekarze leczą nas według specjalności, podatki nie mają związku z odśnieżaniem drogi, którą jeździmy do pracy, obiad nijak się ma do wielkich ferm hodowlanych, a nowa bluzka do obskurnych fabryk gdzieś w Azji. Wszystko jest od siebie oddzielone, żyje osobno, bez związku.” ^[1]

15 Tez Miejskich łączy wszystkie sfery życia miasta

W naszym miejskim aktywizmie też długo niezbyt wyraźnie dostrzegaliśmy powiązania pomiędzy otwartą na różnorodność edukacją a zielonym transportem. Umykały nam zależności między walką ze smogiem a potrzebami mieszkaniowymi i pomocą społeczną. Dopiero w 15 Tezach Miejskich, przyjętych na Kongresie Ruchów Miejskich w Gorzowie Wielkopolskim w 2015 roku, udało się nam w KRMie stworzyć standardy dla spójnej wizji miasta. 15 Tez to pionierska próba wyjścia poza branżowe, „silosowe” myślenie o zadaniach miasta/gminy. Wszystkie z 15 Tez, a także Teza Nadzwyczajna, z 2019 r. o przeciwdziałaniu kryzysowi klimatycznemu, realizują założenia wyrównywania szans w dostępie do usług publicznych. Równe traktowanie łączy wszystkie obszary miasta, są one współzależne i tylko w połączeniu mogą budować miejską demokrację i wspólnotę.

Miasto Równych Szans na V Kongresie Ruchów Miejskich

W 2017 roku KRM gościł na Śląsku i w Zagłębiu. Walne Zgromadzenie Związku Stowarzyszeń Kongresu Ruchów Miejskich zaapelowało do samorządów o partycypacyjne opracowanie i wdrożenie Miejskich Strategii Równych Szans – pełny tekst w załączeniu.

 „(...) Doświadczenia miast z działań na rzecz wyrównywania szans mieszkanek i mieszkańców w obszarach, zgodnych z zadaniami ustawy o samorządzie gminnym, takich jak m.in.: demokratyczne zarządzanie, równościowa edukacja, profilaktyka prozdrowotna, zapobieganie wykluczeniom społecznym i dyskryminacji, bezpieczeństwo mieszkanek i mieszkańców, sprawiedliwy dostęp do przestrzeni miejskiej, do lokali komunalnych, ekologia czy zrównoważona mobilność - przynosi miastom europejskim konkretne korzyści. Samorządy opisują je na portalu: http://www.charter-equality.eu/, dedykowanemu wymianie dobrych praktyk w zakresie równościowego i solidarnego dostępu do usług publicznych, finansowanych z budżetów miast.

V Kongres Ruchów Miejskich na Śląsku i w Zagłębiu (19-21 maja 2017 r.) debatował w ramach sesji „Miasto Równych Szans” nad praktycznymi aspektami wdrażania polityki równościowej. Rekomendujemy polskim samorządom dołączenie do grona miast europejskich, w których wartości, takie jak m.in.  solidarność, różnorodność, sprawiedliwość, poszanowanie demokracji, wielokulturowości i praw człowieka są głównymi przesłankami tworzenia dobrostanu i godnego życia mieszkanek i mieszkańców. (...)

Strategia równych szans dla miast w Europie

Samorządy miast „zachodniej” Europy dostrzegły już w ubiegłym wieku korzyści z horyzontalnych polityk równościowych. Dwa lata po akcesji Polski do Unii Europejskiej, w 2006 roku Rada Gmin i Regionów Europy przyjęła Europejską Kartę Równości Kobiet i Mężczyzn w Życiu Lokalnym. ^[2] Do grudnia 2019 roku Kartę podpisało 1784 samorządów miejskich i wojewódzkich (regionalnych) w Europie.

Polskim koordynatorem Karty jest Związek Miast Polskich.^[3] Na mapie Europy polska aktywność jest jednak białą plamą. Zaledwie trzy miasta: Nysa (w 2008 r.), Aleksandrów Kujawski (w 2012) i Poznań (2019 r.) przyjęły Europejską Kartę Równości Kobiet i Mężczyzn w Życiu Lokalnym. W 2011 roku także w Gdańsku Stowarzyszenie WAGA podjęło szereg działań, by wprowadzić Kartę, ale inicjatywa nie spotkała się z akceptacją ówczesnego prezydenta Gdańska Pawła Adamowicza. Do tej pory żadne z polskich miast nie przedstawiło  sprawozdania z realizacji obranych celów i działań do Obserwatorium Równości w Brukseli. Karta w Polsce została poddana krytyce przez radykalne środowiska katolickie, m.in. Ordo Iuris, które widzą w realizacji polityk wyrównywania szans „ideologię gender”, „niszczenie polskiej rodziny przez LGBT”  i skuteczne narzędzie do walki politycznej w samorządach.^[4]

Tymczasem Europejska Karta Równości Kobiet i Mężczyzn w Życiu Lokalnym to praktyczny poradnik, jak krok po kroku wdrażać plan wyrównywania szans w mieście. Dokument obejmuje 30 obszarów tematycznych i są to wszystkie zadania gminy, wynikające z ustawy o samorządzie gminnym. Sygnatariusz Karty może skupić się na jednym, bądź kilku wybranych przez siebie zadaniach i wdrożyć Równościowy Plan Działania w wybranych obszarach, np. polityk senioralnych, dostępności przestrzeni miejskiej dla osób z ograniczeniami mobilnymi, edukacji równościowej itp.

Praktyczne rekomendacje Panelu Miasto Równych Szans na V KRM

Na V KRMie w Katowicach przygotowałam i prowadziłam, wraz z dr Małgorzatą Tkacz-Janik z Gliwic, całodzienną sesję Miasto Równych Szans.  Z kilkudziesięcioma osobami z ruchów miejskich, samorządów, biznesu i nauki z różnych miast wypracowaliśmy szereg praktycznych rekomendacji, poczynając od  działań równościowych, nie wymagających dużych nakładów sił i środków, m.in.:

• podpisanie Karty Różnorodności (dokument 1-stronicowy)^[5] – jako pierwszy krok do wdrażania Miejskich Strategii Równych Szans;
• wprowadzenie Słowniczka Równościowego do regulaminów urzędów i jednostek organizacyjnych Gminy (spółek, szkół, miejskich placówek sportu, kultury, pomocy społecznej itp.);
• nadawanie nazw ulic zasłużonych kobiet;
• organizacja wędrówek, spacerów i działań animacyjnych szlakiem kobiet i grup marginalizowanych, działania edukacyjne w tym zakresie;
• włączenie kryterium przemocy domowej do priorytetów przy przyznawaniu mieszkań socjalnych i pomocy z gminy, uwrażliwienie urzędów na przemoc domową wobec kobiet i grup, dyskryminowanych (m.in. cudzoziemców, społeczności LGBT+, osób z niepełnosprawnościami);
• przegląd inwestycji miejskich, szczególnie z zakresu małej architektury i mobilności, pod kątem Równych Szans, czyli bezpieczeństwa i wygody pieszych, osób z ograniczoną mobilnością, rodziców z małymi dziećmi itp. – promocja dobrych praktyk (np. nowego oświetlenia, ławek z podłokietnikami, wygodnymi dla osób starszych, przewijaków i kącików zabaw dla dzieci w instytucjach i placówkach publicznych itp.) oraz wyraźne informowanie o równościowym dostępie do udogodnień na stronach internetowych urzędów i instytucji miejskich;
• opiniowanie budżetu i uchwał rad miast/gmin pod kątem równego traktowania i równych szans (np. czy gmina inwestuje podobne sumy w sport, dla obu płci?);
• monitorowanie warunków konkursów na stanowiska kierownicze i zarządcze w urzędach miast i w spółkach miejskich (jednostkach gminy) pod kątem równościowych kryteriów;
• wprowadzenie klauzul społecznych do umów zawieranych przez gminę, np. w warunkach przetargów.

W rekomendacjach sesji Miasto Równych Szans znalazły się także działania długofalowe, wymagające większego budżetu, jak:

• powołanie w każdej gminie stanowiska pełnomocnika/pełnomocniczki ds. równych szans (równego traktowania), bądź tematycznej rady, z przydzieleniem budżetu do dyspozycji na działania równościowe, a także szeroką międzymiastową współpracę i wymianę dobrych praktyk pomiędzy pełnomocnikami/-czkami;
• prowadzenie działań z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej i przeciwdziałającej przemocy i mowie nienawiści ze względu na wszelkie aspekty dyskryminacji, począwszy od przedszkola, poprzez szkoły, kończąc na regularnych szkoleniach dla personelu urzędów i jednostek miejskich;
• analizę Europejskiej Karty Równości Kobiet i Mężczyzn w Życiu Lokalnym pod kątem zgodności z wdrażanymi strategiami rozwoju miast na lata 2020-2030, z uwzględnieniem różnych aspektów równościowych (nie tylko płci czy wieku, ale tez orientacji seksualnej, zdrowia, statusu ekonomicznego itp.) – jako niezbędnego kroku przed podpisaniem Karty w przyszłości.

Gdańska Trzecia Droga

Po V KRM na Śląsku, i udziale w sesji Miasto Równych Szans prezydentów: Jacka Jaśkowiaka z Poznania i Roberta Biedronia ze Słupska, a także dzięki wieloletnim staraniom gdańskich środowisk zajmujących się prawami człowieka (w tym z moim udziałem w Trójmiejskiej Akcji Kobiecej) prace nad strategią równościową podjął śp. prezydent Paweł Adamowicz.

Gdańsk zamiast Europejskiej Karty, zdecydował się na wypracowanie w grupach roboczych własnego Modelu na rzecz Równego Traktowania. Ponad 100 społecznych ekspertek i ekspertów z różnych instytucji i organizacji opracowało 179 rekomendacji, dotyczących wszystkich zadań Miasta. Model uchwaliła Rada Miasta Gdańska w czerwcu 2018 r. ^[6] Obecnie krok po kroku samorząd gdański podejmuje próby realizowania działań spójnych z Modelem. Monitorowaniem efektów, a także konkretnym bezpłatnym wsparciem prawnym i psychologicznych dla mieszkańców, doświadczających dyskryminacji, zajęło się konsorcjum siedmiu organizacji pozarządowych, wygrywając konkurs zlecony przez Miasto Gdańsk. W kwietniu 2019 r. utworzyliśmy partnerską sieć  Gdańskie Centrum Równego Traktowania (GCRT) ^[7]  i będziemy ją rozwijać przez kolejne lata.

Prawo do czystego środowiska – prawem człowieka

Działania KRM, a także pionierskie aktywności lokalne na rzecz równości zaowocowały powolną zmianą świadomości społecznej. W ostatnich 3 latach równość zestawiona z transportem, walką ze smogiem czy rewitalizacją dzielnicy coraz rzadziej dziwią samorządowców i aktywistów/-tki miejskich/e. Na Kongresie Praw Obywatelskich w Warszawie (grudzień 2019) wybitni eksperci podkreślali, że zaniechanie  działań wobec kryzysu klimatycznego to łamanie Konstytucji RP. Prawo do czystego środowiska, a także ekologicznego transportu miejskiego to prawa człowieka. [8]

Jeśli samorządy myślą na serio o np. o  zrównoważonej mobilności, to powinno znaczyć, że myślą o wszystkich mieszkańcach i mieszkankach, chcąc im zapewnić równy dostęp do miasta pod kątem logistycznym. Transport publiczny dobrze zorganizowany zrównuje szanse. Dlaczego? Bo z miejskiego transportu, a także sieci dróg rowerowych, korzystają te same grupy: ludzie mniej zamożni, studenci, ludzie starsi, matki wychowujące dzieci. Świadomy włodarz uzna te grupy za soczewkę, która przyłożona do transportu w mieście pokaże, że po włączeniu w taką mobilność innych grup zyskujemy swego rodzaju równość szans w korzystaniu z miasta pod względem logistycznym.

Gdy budujemy miasta głównie dla posiadaczy aut, reszta jest częściowo wykluczona w ważnych dla codziennego życia sytuacjach: nie może łatwo (albo wcale)  dotrzeć do oddalonego szpitala, poczty, czy np. siedziby ZUS i wielu innych potencjalnych celów podróży.

Równościowe soczewki pozwalają także zrozumieć dlaczego miasta potrzebują różnorodnych mieszkańców, lub też dlaczego wszyscy potrzebujemy czystego powietrza.  Zderza się z tym tematem osoba z niewielką emeryturą, która mieszka w mieszkaniu opalanym najtańszym węglem oraz jej sąsiad, którego stać na sfinansowanie najnowocześniejszych instalacji we własnym domu. A to wciąż mieszkańcy tego samego miasta, oddychający tym samym powietrzem. Wyzwania kryzysu klimatycznego uświadomiły mieszkańcom wspólnotową odpowiedzialność za miasto.

Niby to nic nowego, wszystkie te przykłady działań mieszczą się w praktycznej realizacji zrównoważonego rozwoju. To słowo-klucz, żeby nie powiedzieć wytrych, wszystkich polskich strategii miejskich, a jednak wciąż traktowany bardziej literalnie, w sposób poprawny politycznie czy proceduralnie, niż jako zasada faktycznie organizująca równościowe zarządzanie miastem. Tymczasem równość jest pojemna i stanowi otwarty projekt naprawiania rzeczywistości, jest metodą zarządzania, procesem, porządkowaniem rzeczywistości, dawaniem szans na dobre życie, na ile to tylko możliwe, w równy sposób wszystkim mieszkańcom i mieszkankom danego miasta.

Miasta Równych Szans zwiększają dostęp do przestrzeni miejskiej i znajdują dobre rozwiązania dla polityk społecznych, np. senioralnych. Nie traktują osób starszych jako „problemu”, bo polityki równościowe pozwalają określić strategię długofalową i krok po kroku wdrażać rozwiązania, przygotowujące nasze miasta na wyzwania starzejącego się społeczeństwa. Bez paniki i katastrofistycznych wizji „srebrnego tsunami”.

Ale przede wszystkim realizowanie na serio polityk równościowych w miastach zapewnia mieszkańcom/-nkom poczucie godności i bezpieczeństwo grupom dyskryminowanym, np. środowiskom LGBT+, uchodźcom czy uczniom/uczennicom innego wyznania niż rzymsko-katolickie lub bezwyznaniowym, nie uczęszczającym na lekcje religii. Wdrożenie  Europejskiej Karta Równości Kobiet i Mężczyzn w Życiu Lokalnym czy lokalnego Modelu Równego Traktowania pozwala też skuteczniej włączać programy samodzielnego życia dla osób z niepełnosprawnościami i znosić bariery architektoniczne w mieście. Jest też skutecznym narzędziem do monitorowania różnic płac pomiędzy zatrudnionymi kobietami i mężczyznami w urzędach i jednostkach gminnych. To wszystko właśnie pioniersko wdrażamy i testujemy w Gdańsku.

*      *     *

Czy w dobie kryzysu demokracji partycypacyjnej, Brexitu, nadciągającej katastrofy klimatycznej mamy jeszcze wątpliwości, że spójne polityki równościowe to korzyści dla wspólnot samorządowych? Nie dajmy się zastraszać ideologicznym radykałom, spójrzmy na Miasta Równych Szans jako na wyzwanie, które pozwoli nam prawdziwie obywatelsko, solidarnie i egalitarnie organizować życie w naszych miastach.

[1]   Nobel Prize: https://www.nobelprize.org/…/litera…/2018/tokarczuk/lecture/
[2]    http://www.charter-equality.eu/
[3]    http://www.miasta.pl/strony/rada-gmin-i-regionow-europy-cemr
[4]    https://www.ordoiuris.pl/rodzina-i-malzenstwo/poznan-rozpoczal-prace-nad-przyjeciem-europejskiej-karty-rownosci-dokument
[5]    http://odpowiedzialnybiznes.pl/karta-roznorodnosci/
[6]    https://roznorodnygdansk.wordpress.com/
[7]    https://gcrt.pl/jak-wspieramy/
[8]    https://www.rpo.gov.pl/pl/content/panel/sesja-09KPO-co-zrobic-ze-zmianami-klimatu