Regulacje dotyczące produkcji energii ze źródeł odnawialnych są kluczowym elementem prawnych ram działania energetyki obywatelskiej. Wiele krajów wprowadza specjalne przepisy i programy, które zachęcają jednostki społecznościowe do produkcji energii odnawialnej.

Poniższy tekst ma na celu przybliżenie pojęcia energetyki obywatelskiej pod kątem prawnym, przywołanie najważniejszych regulacji krajowych i międzynarodowych oraz syntetyczne omówienie podstawowych form organizacyjno-prawnych energetyki obywatelskiej.

Czym jest energetyka obywatelska z prawnego punktu widzenia?

Przede wszystkim warto zaznaczyć, że nie istnieje jedna precyzyjna definicja energetyki obywatelskiej. To szerokie pojęcie odnosi się przede wszystkim do produkcji energii z wykorzystaniem głównie źródeł odnawialnych, które są inicjatywą społeczną, a nie są prowadzone przez duże przedsiębiorstwa energetyczne, które nastawione są na zysk.

Pod względem regulacji prawnych jedynym aktem, który bezpośrednio odnosi się do definicji energetyki obywatelskiej, jest dyrektywa unijna nr 2019/944. W motywie 43 tej dyrektywy podkreśla się, że
„Energetyka obywatelska oferuje bez wyjątku wszystkim konsumentom możliwość bezpośredniego udziału w wytwarzaniu lub zużyciu energii lub w dzieleniu się nią. Inicjatywy w zakresie energetyki obywatelskiej zorientowane są przede wszystkim na zapewnienie członkom lub udziałowcom przystępnej cenowo energii szczególnego rodzaju, takiej jak energia odnawialna, w odróżnieniu od tradycyjnych przedsiębiorstw energetycznych, w których priorytetem jest osiągnięcie zysku".
Choć to nie jest dokładna definicja energetyki obywatelskiej, ten fragment dobrze oddaje ogólne rozumienie omawianego zagadnienia.

Pojęcie energetyki obywatelskiej pojawia się także w jednym z najnowszych opracowań Rady Ministrów z 2021 r. Polityka energetyczna Polski do 2040 r., gdzie została wymieniona jako jeden z elementów zero emisyjnego systemu energetycznego, chociaż nie została wprost zaprezentowana definicja tego pojęcia.

Regulacje prawne dotyczące energetyki obywatelskiej

Neutralność klimatyczna i tematyka związana ze zwiększeniem udziału OZE w ogólnym systemie energetycznym jest jednym z kluczowych celów polityki klimatycznej Unii Europejskiej. Nie dziwne więc, że UE przedsięwzięła szereg kroków w postaci dyrektyw i rozporządzeń dotyczących odnawialnych źródeł energii oraz energetyki obywatelskiej. Oto poniżej przedstawione są najważniejsze regulacje dotykające tematyki energetyki obywatelskiej.

1. Regulacje unijne

Do najważniejszych z nich należy przywołana wcześniej Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/944 z dnia 5 czerwca 2019 r. w sprawie wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej oraz zmieniająca dyrektywę 2012/27/UE. Regulacja ta ustanawia kluczowe zasady dotyczące funkcjonowania unijnego sektora energii elektrycznej w celu stworzenia zintegrowanych rynków energii elektrycznej w Unii Europejskiej. To właśnie w tej dyrektywie zawarto bezpośrednie odniesienie do energetyki obywatelskiej.

Drugim kluczowym unijnym aktem prawnym jest tak zwana dyrektywa RED II, czyli Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/2001 z dnia 11 grudnia 2018 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, przyjęta po raz pierwszy w 2009 r., a następnie zmieniona w 2018 r., ustanawia wiążące cele dla każdego państwa członkowskiego w zakresie zwiększenia udziału energii odnawialnej w całkowitym zużyciu energii. Dyrektywa wyznacza ambitny cel dla UE, jakim jest osiągnięcie udziału energii odnawialnej na poziomie co najmniej 32% do 2030 roku. Aby zapewnić zgodność, państwa członkowskie są zobowiązane do opracowania i wdrożenia krajowych planów działania w zakresie energii odnawialnej, które określają ich konkretne strategie i środki służące osiągnięciu celów.

2. Regulacje krajowe

W przypadku regulacji krajowych na szczególną uwagę zasługuje oczywiście Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Dz. U. z 2022 r. poz.1385 z późn. zm.), która reguluje całokształt spraw związanych z polityką energetyczną państwa, w tym także odnawialne źródła energii.

Drugą kluczową ustawą jest Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii (Dz. U. z 2022 poz. 1378 z późn. zm.). Ustawa ta wprowadza do polskiego porządku prawnego, między innymi, pojęcie prosumenta energii odnawialnej oraz prosumenta wirtualnego energii odnawialnej, czyli dwie definicje istotne przy omawianiu zagadnień związanych z energetyką obywatelską.

Oprócz przywołanych można także wymienić Ustawę z dnia 25 sierpnia 2006 r. o biokomponentach i biopaliwach ciekłych (Dz.U. 2022 r. poz. 403), czy ustawę z dnia 20 maja 2016 r. o efektywności energetycznej (Dz.U. 2021 r. poz. 2166).

Formy tworzenia energetyki obywatelskiej

Energetyka obywatelska jako pojęcie o szerokim znaczeniu może być tworzona w różnych formach, które dzielą się na trzy zasadnicze kategorie:

• prosumenci;
• wspólnoty (przede wszystkim klastry energii i spółdzielnie);
• samorządy terytorialne.

PROSUMENCI

Jest to pojęcie, które wielokrotnie pojawia się podczas dyskusji o odnawialnych źródłach energii. Słowo „prosument” jest wynikiem połączenia słów „producent” oraz „konsument” i oznacza osobę, która jednocześnie produkuje energię elektryczną wyłącznie z odnawialnych źródeł energii i sama jest jej końcowym odbiorcą.

Obecnie przepisy unijne oraz polskie ustawy implementujące dyrektywy przewidują szereg instrumentów zachęcających do inwestycji w wytwarzanie własnej energii elektrycznej. Przede wszystkim ułatwione zostały procedury i przykładowo montaż paneli fotowoltaicznych nie wymaga oddzielnego zezwolenia. Nie potrzeba także posiadać koncesji na produkcję energii elektrycznej na własne potrzeby, a jej produkcja jest zwolniona z podatku akcyzowego.

Prosumentami są przede wszystkim pojedyncze gospodarstwa domowe lub małe, rodzinne przedsiębiorstwa, które w ten sposób mogą uzyskać niezależność energetyczną, czy zmniejszyć w ten sposób ponoszone opłaty za prąd i ocieplenie.

WSPÓLNOTY

Trzonem energetyki obywatelskiej jest wytwarzanie energii elektrycznej przez lokalne wspólnoty, które mogą robić to w kilku różnych formach.

1. Klastry energii

Ustawa o odnawialnych źródłach energii wprowadziła pojęcie klastrów energii. Klaster energii jest cywilnoprawnym porozumieniem, którego działalność obejmuje wytwarzanie i równoważenie zapotrzebowania, dystrybucję lub obrót energią elektryczną pochodzącą z odnawialnych źródeł energii, ale także z paliw kopalnych. Klastry energii grupują zazwyczaj małych i średnich przedsiębiorców, którzy są producentami i odbiorcami energii, pozwalając im ułatwiać przepływy energii i redukując koszty przesyłu energii elektrycznej.

2. Spółdzielnie

Spółdzielnie elektryczne są spółdzielniami, których przedmiotem działalności jest wytwarzanie energii elektrycznej, biogazu lub energii cieplnej na potrzeby własne spółdzielni i jej członków. Mogą one rozliczać się na zasadzie prosumenckiej, a więc korzystając z systemu upustów i ulg, jakie przysługują prosumentom. Dodatkowo działalność spółdzielni energetycznej, która polega na wytwarzaniu energii z odnawialnych źródeł, nie jest uznawana za działalność gospodarczą.

3. Spółki osobowe, fundusze powiernicze, fundacje

W niektórych państwach europejskich sprawnie funkcjonują formy prawne skupiające wspólnoty uczestniczące w energetyce obywatelskiej, które w polskim prawie nie funkcjonują, lub jeszcze się nie przyjęły. Można wymienić tutaj spółki osobowe (np. spółki komandytowe), w których członkowie wspólnoty lokalnej są inwestorami, czy wspólnikami, i w ten sposób czerpią korzyści z produkcji energii.

W Szkocji popularność zyskały powiernicze fundusze rozwojowe, które przybierają różne formy prawne, na przykład spółki z ograniczoną przedsiębiorstwa, czy organizacje pożytku publicznego. Dochody z działań takiego funduszu są reinwestowane wewnątrz społeczności bądź organizacji.

Z kolei w Danii bardzo sprawnie funkcjonują fundacje obywatelskie, które korzystają z preferencyjnego opodatkowania, a wypracowane zyski dystrybuują na potrzeby społeczności.

SAMORZĄDY TERYTORIALNE

Jednostki samorządu terytorialnego także mogą uczestniczyć w organizacji energetyki obywatelskiej, a w niektórych państwach Unii Europejskiej istnieje wysoka presja na to, żeby konkretne gminy były niezależne energetycznie.

Gmina może prowadzić działalność gospodarczą polegającą na wytwarzaniu i dystrybucji energii elektrycznej, a także uczestniczyć w spółkach kapitałowych, biorąc w ten sposób aktywny udział w handlu energią.

Niektóre państwa europejskie przewidują możliwość tworzenia zakładów użyteczności publicznej w postaci spółek energetycznych zajmujących się produkcją energii.

Gminy angażują się także pośrednio w tworzenie energetyki obywatelskiej poprzez planowanie gospodarki energetycznej, kształtowanie polityki przestrzennej w zakresie infrastruktury sieciowej, czy zarządzanie sieciami energetycznymi.

Podsumowanie

Ogólne trendy wskazują, że tematyka energetyki obywatelskiej będzie się w najbliższych latach rozwijać, a wraz z nią przybywać będzie regulacji prawnych, które pozwolą na usprawnienie funkcjonowania systemu. Eksperci wskazują, że zwłaszcza w Polsce wciąż wiele kwestii prawnych jest niejasnych, a ustawodawca jest w tej sprawie opieszały. Należy więc spodziewać się w najbliższej przyszłości kolejnych ustaw, które być może wprowadzą nowe formy organizacyjno-prawne tworzenia energetyki obywatelskiej i doprecyzują istniejące już procedury.

Szymon Brzeziński