Na przestrzeni lat 2010-2020 obserwowalny jest ciągły wzrost cen energii sięgający około 20%. Z opracowanego przez Instytut Energetyki Odnawialnej (IEO) raportu wynika, że koszty wytwarzania i cen na energię elektryczną w Polsce będą nieprzerwanie rosły. Przeprowadzone analizy wskazują na nieunikniony, bezwzględny wzrost kosztów produkcji energii. Biorąc pod uwagę najbliższe 10 lat istnieje ryzyko nawet dwukrotnego wzrostu cen w przypadku energii elektrycznej. Szacuje się, że w Polsce problem ubóstwa energetycznego dotyczy obecnie ok. 12% gospodarstw domowych (a skala zjawiska jest niewspółmierna do skali ubóstwa dochodowego) - z czego blisko6% Polaków jest ubogich energetycznie, ale nie dochodowo. Problem ubóstwa energetycznego jest również zróżnicowany lokalnie. W Polsce małych i średnich miast zagrożenie ubóstwem energetycznym jest znacznie wyższe. Są miejscowości poniżej 20 000 mieszkańców, w których nawet 32% mieszkańców borykało się z ubóstwem energetycznym w porównaniu z zaledwie 3% do7% w miastach powyżej 500 000.Jednocześnie nie można nie zauważyć, że regulacje prawne w Polsce wciąż nie tworzą zsynchronizowanego systemu, w szczególności na poziomie uregulowań prawnych samorządowych i ogólnokrajowych, tak aby jednocześnie zapewniać ubogim energetycznie mieszkańcom możliwości spełniania ich potrzeb. Warto podkreślić, że jednorazowa pomoc (dopłata) do zakupu np. nowego urządzenia grzewczego nie rozwiązuje problemu ubóstwa energetycznego, które w swojej istocie jest zjawiskiem trwałym i wymaga polityk publicznych o charakterze długofalowych strategii uwzględniających specyfikę społeczeństwa polskiego (niski poziom zamożności i jakości substancji mieszkaniowej) zarówno na poziomie ogólnokrajowym, jak i wsparcia na poziomie samorządów.

Wdrażanie energetyki obywatelskiej w małych i średnich miastach w Polsce

W tym zakresie inicjatywę podjął Związek Stowarzyszeń Kongres Ruchów Miejskich. Został opracowany projekt pn. „Zielona rewolucja - energetyka obywatelska w małych i średnich miastach”(Green revolution – civic energy in towns and small cities). Dla jego realizacji pozyskano finansowanie przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy EOG i Funduszy Norweskich w ramach Programu Aktywni Obywatele - Fundusz Regionalny. Działania projektowe trwały przez 18 miesięcy w okresie od listopada 2022 do kwietnia 2024 roku.

Projekt zakładał ożywienie i wzmocnienie idei oddolnego organizowania się poprzez animację 6. społeczności energetycznych w małych i średnich miastach, aby zwiększyć ich wpływ na polityki lokalne. Wykorzystano pracę metodę organizowania społecznościowego. Polega ona na tzw. "wejściu" z projektem do społeczności lokalnych, w których we współpracy z lokalnymi organizacjami społecznymi zostanie przygotowany grunt pod zmiany obejmujące oddolne tworzenie innowacyjnych i przyjaznych środowisku sposobów produkowania energii przez wspólnoty obywateli. Przez zaangażowanie grup mieszkańców w 6. miastach mieliśmy nadzieję wpłynąć na lokalne polityki, w tym na programy i plany danego samorządu m.in. przez tworzenie warunków do rozwoju nowoczesnych, zielonychspółdzielni i wspólnot energetycznych na poziomie samorządu budując kapitał społeczny i kulturę zaufania w dłuższej perspektywie.

Do projektu pozyskano inicjatywy energetyczne z małych i średnich miejscowości z województwa kujawsko-pomorskiego, tj.: do 200 tys. mieszkańców Grudziądz, Toruń oraz Włocławek, do 20 tys. mieszkańców - Chełmża, Jabłonowo Pomorskie oraz Solec Kujawski.

W skali poszczególnych miejscowości realizacja projektu miała być swoistą rewolucją. Mieliśmy bowiem nadzieję być przykładem dla innych podobnych małych i średnich miast i aktywistów miejskich. Jednakże realizacja projektu okazała się bardzo trudnym zadaniem. Wynikało to nie tylko z różnych poziomów świadomości i wiedzy społeczności lokalnych na temat energetyki obywatelskiej, ale też podejścia do tematu przez lokalne władze samorządowe. Inicjatywy energetyczne, które zaangażowały się w realizację działań projektowych wykonały ogrom pracy w zakresie promocji energetyki obywatelskiej w swoich społecznościach lokalnych. I można stwierdzić, że to dopiero początek drogi umożliwienia obywatelom uczestnictwa w transformacji energetycznej. To samo można powiedzieć w kontekście budowania lokalnego partnerstwa na rzecz energetyki obywatelskiej. Osoby reprezentujące samorząd lokalny, co prawda, uczestniczyły w działaniach projektowych m.in. poprzez uczestnictwo w spotkaniach sąsiedzkich czy eksperckich, jednakże znaczna część działań projektowych przypadła na koniec kadencji w władzach samorządowych. I co za tym idzie, trudno było o podjęcie realnych działań na rzecz energetyki obywatelskiej. Dlatego też inicjatywy energetyczne podjęły się budowania współpracy na wielu poziomach politycznych w środowisku lokalnym.

Rezultaty i produkty projektu

W ramach realizacji projektu pn. „Zielona rewolucja - energetyka obywatelska w małych i średnich miastach”, wypracowano szereg produktów i rezultatów. Są to między innymi takie produkty i rezultaty jak:

• Organizacja 2 konferencji – otwierającej i podsumowującej projekt.
• Organizacja 5 webinariów eksperckich poświęconych tematyce energetyki obywatelskiej.
• Publikacja 12 artykułów eksperckich poświęconych tematyce energetyki obywatelskiej.
• Pozyskanie 6. Inicjatyw energetycznych koordynowanych przez lokalne organizacje społeczne z województwa kujawsko-pomorskiego: tj.: do 200 tys. mieszkańców Grudziądz, Toruń oraz Włocławek, do 20 tys. mieszkańców - Chełmża, Jabłonowo Pomorskie oraz Solec Kujawski.
• Przeprowadzono kampanie lokalne nt. energetyki obywatelskiej w 6 ww. miejscowościach.
• Zrealizowano 73 spotkania(sąsiedzkie, z ekspertami zewnętrznymi oraz z władzami samorządu lokalnego - JST), w których udział wzięło ponad 880 osób.
• Przeprowadzono analizy polityk lokalnych i uwarunkowań dla energetyki obywatelskiej w 6. ww. społecznościach lokalnych i opracowano raporty.
• Opracowano rekomendacje i wnioski do polityk lokalnych dla 6 ww. miejscowości.

Podsumowanie

Umożliwienie obywatelom uczestniczenia w transformacji energetycznej to słuszny kierunek. Jednak „demokracja energetyczna” bez powiązania z demokracją ekonomiczną to projekt koniunkturalnego wzbogacenia, a nie mądra polityka publiczna. Energetyka obywatelska nie może oznaczać, że w kwestii stabilnych dostaw czystej i taniej energii obywatele mogą liczyć wyłącznie nasiebie. W obliczu pewnej abdykacji rządu z roli lidera energetycznej transformacji, inicjatywę przejąć mogą samorządy. Miasta - historyczne kolebki progresywnych idei i zmian społecznych - konsumują bowiem dwie trzecie produkowanej energii i odpowiadają za ponad połowę szkodliwych emisji. Energetyczne wyzwanie w dużej mierze dotyczy miast i spoczywa na ich barkach. A zapewnienie bardziej przystępnej cenowo energii odnawialnej ludziom poza największymi i ośrodkami miejskimi jest jedną z głównych kwestii przyszłości energetyki w Polsce.

Projekt pn. „Zielona rewolucja - energetyka obywatelska w małych i średnich miastach” wspiera tworzenie ram polityk lokalnych dla małych grup społecznych i spółdzielni energetycznych w małych i średnich miastach Polski. Daje możliwość uzyskania rzetelnej informacji o zielonej transformacji. Uznanie przez lokalne społeczności i władze potencjału energii na małą skalę jako wydajnego, przystępnego rozwiązania dla osób zagrożonych ubóstwem energetycznym na obszarach wiejskich, jest modelem inkubacyjnym, kładącym podwaliny do tworzenia lokalnych społecznych spółdzielni energetycznych. Zaś wypracowane rezultaty i produkty projektu mogą służyć jako przykłady czy inspiracje dla innych społeczności lokalnych w Polsce.

Damian Wojciech Dudała
Fundacja SOC TECH LAB