Energetyka obywatelska jestjednym z ważniejszych elementów globalnej transformacji energetycznej, mającej na celu redukcję emisji gazów cieplarnianych i zmniejszenie zależności od paliw kopalnych. To podejście polega na zaangażowaniu obywateli, lokalnych społeczności i małych przedsiębiorstw w produkcję, zarządzanie i konsumowanie energii, szczególnie z odnawialnych źródeł energii (OZE). Cele związane z transformacją energetyczną w kierunku czystych źródeł zawarte zostały m.in. nowej strategii klimatycznej UE. Dotyczy to również Polski, która chcąc wywiązać się z obowiązków wynikających z unijnych przepisów, musi dokonać radykalnych zmian w polskim porządku energetycznym. Jedną z nich jest realne wprowadzenie na rynek i wsparcie nowych, oddolnych podmiotów - wspólnot i spółdzielni energetycznych opartych na OZE.

Województwo kujawsko-pomorskie, bogate w zasoby naturalne i innowacyjne rozwiązania, stało się tym regionem, gdzie powołano 6. inicjatyw energetycznychw małych i średnich miejscowościach, tj.: do 200 tys. mieszkańców Grudziądz, Toruń oraz Włocławek, do 20 tys. mieszkańców - Chełmża, Jabłonowo Pomorskie oraz Solec Kujawski. Inicjatywy powołano w ramach projektu pn. „Zielona rewolucja - energetyka obywatelska w małych i średnich miastach”(Green revolution - civicenergy in towns and small cities). Dla jego realizacji pozyskano finansowanie przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy EOG i Funduszy Norweskich w ramach Programu Aktywni Obywatele - Fundusz Regionalny. Działania projektowe trwały przez 18 miesięcy w okresie od listopada 2022 do kwietnia 2024 roku.

            Na potrzeby funkcjonowania inicjatyw energetycznych i podjęcia działań na rzecz budowania współpracy przeprowadzono analizy polityk lokalnych i uwarunkowań dla energetyki obywatelskiej w 6. ww. społecznościach lokalnych i opracowano raporty. Opracowano także rekomendacje i wnioski dla polityk lokalnych, które w znacznej mierze były omawiane podczas spotkań lokalnych. Tych spotkań odbyło się ponad70 (sąsiedzkie, z ekspertami zewnętrznymi oraz z władzami samorządu lokalnego - JST), w których udział wzięło ponad 880 osób. Wszystkie te spotkania miały na celu ożywienie i wzmocnienie idei oddolnego organizowania się, podniesienie kompetencji w zakresie energetyki obywatelskiej oraz pobudzenia i budowania współpracy pomiędzy mieszkańcami, organizacjami społecznymi JST i lokalnym biznesem. A wszystko po to, aby przygotować grunt pod zmiany obejmujące oddolne tworzenie innowacyjnych i przyjaznych środowisku sposobów produkowania energii przez wspólnoty obywateli.

            Budowania lokalnego partnerstwa na rzecz energetyki obywatelskiej nie było zadaniem łatwym. Osoby reprezentujące samorząd lokalny, co prawda, uczestniczyły w działaniach projektowych m.in. poprzez uczestnictwo w spotkaniach sąsiedzkich czy eksperckich, jednakże znaczna część działań projektowych przypadła na koniec kadencji w władzach samorządowych. I co za tym idzie, trudno było o podjęcie realnych działań na rzecz energetyki obywatelskiej. Dlatego też inicjatywy energetyczne podjęły się budowania współpracy na wielu poziomach politycznych w środowisku lokalnym.

Spółdzielnie energetyczne i rekomendacje dla współpracy

Żeby spółdzielnie energetyczne mogły powstawać potrzebne są dobre partnerstwa na różnych poziomach, a to dotyczy m. in.:

• dobrej współpracy między władzami krajowymi, wojewódzkimi i lokalnymi, a grupami mieszkańców,
• docenienia roli spółdzielni energetycznych jako podmiotów wspierających lokalny zrównoważony rozwój i działania społeczności lokalnych,
• zwiększenia świadomości społecznej (informowania o korzyściach z kolektywnego wytwarzania energii, analizy lokalnego potencjału wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych, tworzenia platformy wymiany komunikacyjnej z mieszkańcami, punkt informacyjny dot. rozwoju energetyki obywatelskiej, wydzielenie przestrzeni publicznej przeznaczonej pod OZE), wsparcia finansowego (dostęp do dotacji lub niskoprocentowych pożyczek, wspieranie
• rozwoju spółdzielni energetycznych przez proces zamówień publicznych, ulgi inwestycyjne i podatkowe),
• doradztwa przez organizację warsztatów dla liderów społeczności lokalnych.

Nie należy zapominać o poszukiwaniu rozwiązań niestandardowych i służących rozwojowienergetyki obywatelskiej. Poszukiwanie innowacji może odbywać się przez m.in.:

• szukanie wspólnych umów z gminą i dostawcą głównym energii,
• poszukiwanie ukierunkowanych działań wspierających budowanie społeczności energetycznych,
• zawiązywanie spółdzielni energetycznych.

Zakładanie i prowadzenie spółdzielni energetycznych i innych form współpracy na rzecz poprawy klimatu w tym na rzecz przeciwdziałania ubóstwu energetycznego jest bardzo dużym wyzwaniem obejmującym wiedzę z zakresu: współpracy z sąsiadami, współpracy z innymi podmiotami w tym podmiotami gminnymi, prowadzenia przedsiębiorstwa technicznego i innych. Przygotowując się do zawiązania wspólnej inicjatywy ważne jest zbudowanie zaufania w grupie, a to jest możliwe przy zdobyciu niezbędnej wiedzy czemu mogą pomóc doradcy i urzędnicy. Projekty doradcze pojawiają się równolegle do projektów dofinansowań, ale wiedza i przygotowanie gminy nie zawsze idą z duchem czasu i bywa elementem wtórnym.

Wnioski z analiz lokalnych polityk

W Chełmży, Jabłonowie Pomorskim, Solcu Kujawskim, Grudziądzu, Toruniu oraz we Włocławku brakuje zrozumienia roli społeczności lokalnych i partnerstw z mieszkańcami w celu wspierania procesów lokalnego wzmacniania rezyliencji i samowystarczalności. Przy coraz większym zakresie obowiązków jakie są związane z adaptacją do zmian klimatu i odpowiadaniem na współczesne potrzeby miast warto, aby gminy przekształciły swoją strukturę organizacyjną z administracyjnej na koordynacyjną. Wymaga to sporej determinacji i ścisłej współpracy z społecznościami lokalnymi, przedsiębiorcami i innymi podmiotami. Jednak zawiązywanie spółdzielni energetycznych i tworzenie innych form współpracy prosumenckiej wymaga dużej otwartości urzędu i wypracowania działań ukierunkowanych na wsparcie lokalnej przedsiębiorczości kosztem dużych kontaktów z dużymi graczami na rynku energetycznym i innych rynkach.

Chełmża, Toruń i Włocławek podejmują działania w kierunku gospodarki niskoemosyjnej i są w tym zaawansowane. Aktywność Chełmży, Solca kujawskiego jest skupiona wokół poszukiwania możliwości wykorzystania energetyki odnawialnej. We Włocławku pozytywnym aspektem jest ukierunkowanie na dialog społeczny ujęty w Strategii rozwoju i innych dokumentach strategicznych i programach celowych. Na ten momentWłocławek skupia się na budowaniu zaufania, świadomości ekologicznej i przekazywaniainformacji na tematu kryzysu energetycznego.W dokumentach Chełmży, podobnie jak w Grudziądzu, widoczna jest otwartość na indywidualne działania mieszkańców, jednak brakuje jasnych wskazań co mieszkańcy mogliby realizować poza montażem instalacji fotowoltaicznych.Jabłonowo Pomorskie co prawda podejmuje działania w kierunku gospodarki niskoemosyjnej jednak widoczny jest brak spójności i kompleksowości w dokumentach. Brakuje wytycznych przestrzennych i analizy uwarunkowań pod kątem wykorzystania zasobów naturalnych na terenie gminy i miasta.

WGrudziądzuaktywność skupiona jest wokół wspierania energetyki konwencjonalne z nieśmiałymi poszukiwaniami kierunku w stronę energetyki odnawialnej. W dokumentach zauważalna jest pewna rezerwa w planowaniu spowodowana uwarunkowaniami przestrzennymi i środowiskowymi. Pojawia się wiele wskazań dotyczących ochrony przyrodniczej, która stoi w sprzeczności z energetyką opartą na wietrze i wykorzystaniu terenów naturalnych. Z kolei w dokumentach Solca Kujawskiego zauważalna jest otwartość na inicjatywy energetyczne wykorzystujące OZE jednak brakuje wytycznych opartych na uwarunkowaniach przestrzennych, które są dosyć kreślone. Pojawia się wiele wskazań dotyczących ochrony przyrodniczej, która stoi w sprzeczności z energetyką opartą na wietrze i wykorzystaniu terenów naturalnych.

Doświadczeniazebrane w ramach lokalnych inicjatyw energetycznych w województwie kujawsko-pomorskim pokazują, że różne są poziomy powodzenia budowania partnerstwa na rzecz zrównoważonej energetyki. Warto przyjrzeć się, jak w praktyce wygląda proces tworzenia takich partnerstw, jakie wyzwania i korzyści wynikają z angażowania różnych interesariuszy - od samorządów lokalnych, przez przedsiębiorstwa, po organizacje społeczne, pozarządowe i mieszkańców. Sukces takich inicjatyw w dużej mierze zależy od współpracy wszystkich tych grup, które wspólnie dążą do osiągnięcia wspólnych celów: ograniczenia emisji CO₂, redukcji kosztów energii oraz tworzenia nowych miejsc pracy.

W kujawsko-pomorskim nieśmiało pojawiają się różnorodne projekty, które pokazują, że oddolna działalność może mieć realny wpływ na politykę energetyczną. Warto podejmować działania w kierunku takich partnerstw, które wychodzą poza ramy jedynie energetyczne, promując także inne aspekty zrównoważonego rozwoju, takie jak gospodarka obiegu zamkniętego czy lokalna samowystarczalność.Pomimo licznych wyzwań - w tym biurokratycznych i finansowych - lokalne inicjatywy energetyczne w województwie kujawsko-pomorskim dają przykład tego, jak zorganizowane społeczności mogą przejąć kontrolę nad własną przyszłością energetyczną. Ich doświadczenia stanowią cenne źródło inspiracji nie tylko dla innych regionów Polski, ale także dla europejskich inicjatyw dążących do realizacji celów klimatycznych.

Damian Wojciech Dudała
Sylwia Widzisz-Pronobis