Wprowadzenie
Wielkomiejskie sąsiedztwo to temat bardzo ważny, głównie ze względu na kontekst problemów z jakimi się wiąże. Są to zagadnienia rewitalizacji, upodmiotowienia społecznego, ale również kwestie zmagania się z marginalizacją społeczną. Świetną ilustracją może być dobrze pamiętana komedia Stanisława Barei „Alternatywy 4”. Kwestie związku z miejscem zamieszkania dobrze ilustruje choćby postać Józefa Balcerka, przesiedleńca ze starej warszawskiej Pragi. W odniesieniu do sąsiedztwa nawiązanie do bardzo tradycyjnych więzi wspólnotowych nie jest przypadkowe. Dotyczy ono bowiem np. dobrze opisanego przez socjologów procesu imigracji. Proces ten od późnego okresu powojennego zmieniał charakter terenów urbanizujących się i już zurbanizowanych, szczególnie w Europie Środkowej i Wschodniej, gdzie procesy zmiany społecznej przebiegały z pewnym opóźnieniem w stosunku do krajów Europy Zachodniej. Kanonicznym przykładem tego rodzaju procesów były w Polsce przemiany społeczno-przestrzenne w Łodzi, Nowej Hucie, czy Koninie.
Podobne studia nad sąsiedztwem realizowane były również w kontekście światowych nauk społecznych. Dostrzeżono, z jednej strony, rozpad więzi wspólnotowych wiążących mieszkańca z miejscem. Z drugiej jednak strony bardzo szybko się okazało, że więzi sąsiedzkie nie rozpadły się do końca. Zmieniły jednak wyraźnie charakter nabierając treści kręgów sąsiedzkich – relacji o różnej sile i treści, fundowanych na wspólnym zamieszkaniu, podobnych problemach i pewnym zakresie współzależności od siebie nawzajem. Najbardziej współczesnym zaobserwowanym etapem zmian sąsiedztwa było postępujące odrywanie ich od miejsca. Okazało się, że rosnąca mobilność przestrzenna modyfikuje kontakty międzyludzkie, ale ich nie zrywa.
Dzisiaj więzi zbudowane w konkretnych miejscu i czasie (w ramach tej samej sieci relacji) bywają podtrzymywane, czy to w formie bezpośredniej (spotkań, spędzania wspólnego czasu), czy zapośredniczonej przez środki komunikacji: jak telefon, czy e-mail. Więzi te nabierają również zupełnie innych znaczeń, gdy np. poprzez media społecznościowe dają podstawy do podtrzymania uczestnictwa w społeczności sąsiedzkiej. Dają również narzędzia dla stosunkowo łatwego wchodzenia w nowe relacje, w oparciu o swoje własne preferencje, zainteresowania i posiadane sieci kontaktów zbudowane w innych miejscach.
Na podstawie zrealizowanych badań można odnieść wrażenie, że sąsiedztwo nie tylko nie straciło na znaczeniu, ale zyskało nowe treści. Nie znaczy to, że już nie niesie ze sobą wyzwań, jest bezkonfliktowe i oczywiste.
Założenia badania
Dla autorów założeń zrealizowanego w 2019 roku badania kluczowe było ustalenie specyfiki więzi jakie łączą sąsiadó, na wybranych osiedlach, w różnych co do skali trzech miastach: w Poznaniu, w Warszawie i we Wronkach. Badanie miało charakter eksploracyjny, czyli miało ustalić istniejący stan rzeczy. Stawiało sobie jednak również pewne cele eksplanacyjne (wyjaśniające). Postawienie problemu i hipotez łączyło charakter stosunków sąsiedzkich z typem zamieszkania, wielkością miejscowości, ale również związkami pomiędzy wiekiem a typami sąsiadowania, które badanie odkryło. Badacze odpowiedzieli także na pytania o warunki i bariery pogłębiania więzi sąsiedzkich, co ma sens praktyczny jeśli spojrzeć na sąsiedztwo jako na potencjał. Autorzy projektu zdefiniowali sąsiedztwo odwołując się do pojęcia kręgu sąsiedzkiego, które przypisujemy niemieckiemu badaczowi Georgowi Simmlowi. Krąg społeczny w odniesieniu do relacji sąsiedzkich opisany został jako zbiór cech społecznych i kulturowych oraz forma i treść relacji pomiędzy ludźmi, które odwołują się jedynie do faktu wspólnego zamieszkiwania określonego przestrzennie delimitowanego obszaru.
Idąc za zaproponowaną definicją, sąsiedztwo i sąsiedztwa to pojęcia, które – poza swoim sensem intuicyjnym i potocznym – nawiązują do dwóch istotnych kategorii klasycznej socjologii miasta, szczególnie amerykańskiej, mianowicie pojęć: wspólnoty sąsiedzkiej oraz przestrzeni współżycia mieszkańców.
W przyjętym neoklasycznym pojęciu sąsiedztwo rozumiano jako specyfikę przestrzennie determinowanego kręgu społecznego, którego cechą jest WYTWARZANIE NORM i realizowanie MECHANIZMÓW KONTROLI SPOŁECZNEJ.
Badanie kręgów sąsiedzkich wielkopłytowych blokowisk[1]
W ramach omawianego projektu zdecydowaliśmy się na wytworzenie dużej liczby danych ilościowych oraz, w formie uzupełnienia, także materiału jakościowego. Taka specyfika założeń badania wynikała z dostrzeżenia dość wstępnego poziomu obecnie dostępnych analiz sąsiedztwa. Dotyczy to zwłaszcza zjawisk, których kontekstem jest ewolucja dzisiejszego miasta – w szczególności modernistyczne i względnie młode jego fragmenty tzw. wielkopłytowe blokowiska. Przeprowadziliśmy dwa rodzaje badań ilościowych opartych na metodologii socjologicznych badań sondażowych. Zastosowaliśmy ankietę internetową i zrealizowaliśmy wywiady kwestionariuszowe. Odbyliśmy także spacery badawcze.
Wywiady kwestionariuszowe realizowane były na populacji dorosłych mieszkańców trzech wybranych miast Polski – Warszawy , Poznania i Wronek. Do badania wybraliśmy mieszkańców warszawskich osiedli Sady Żoliborskie i Saska Kępa, a w Poznaniu – mieszkańców Os. Batorego i Os. Armii Krajowej. Ze względu na specyfikę zabudowy mieszkaniowej we Wronkach (brak osiedla o charakterystyce zbliżonej do osiedli w Warszawie i Poznaniu) w tej miejscowości badanie przeprowadziliśmy na podstawie wskazanych 10 punktów startowych obejmujących zarówno niskie bloki, jak i domy wielo- i jednorodzinne. Zarówno miejsca przeprowadzania wywiadów (konkretne osiedla), jak i miasta dobraliśmy w taki sposób, by można było zestawić ze sobą różne typy relacji sąsiedzkich. Równocześnie założyliśmy porównywalność typu zabudowy.
W dalszych analizach wykorzystaliśmy również wyniki wywiadów kwestionariuszowych realizowanych w ramach praktyk terenowych prowadzonych na Wydziale Socjologii w okresie czerwiec-lipiec 2019 na Os. Kopernika w Poznaniu. W ramach praktyk studenci przeprowadzili łącznie 233 wywiady z mieszkańcami osiedla. Badanie realizowane przez studentów objęło również tzw. spacery badawcze, oryginalną technikę badawczą opartą na konwencji wywiadu pogłębionego który odbywa się w naturalnej dla badanego przestrzeni. Podobnie jak w Poznaniu zrealizowano w każdej z 3 miejscowości po 4 spacery badawcze
Wybrany wątek wyników badania
To co jesteśmy w stanie pewnie orzec jeśli chodzi o wyniki badania to to, że
w skali całego kraju przyjazna przestrzeń w sąsiedztwie (np. place zabaw, tereny zielone itp.) to kluczowy czynnik sprzyjający budowaniu relacji sąsiedzkich.
Na ten element wskazało blisko 92% badanych. Kształtowaniu relacji sąsiedzkich pomagają również wspólne zainteresowania (83% wskazań), długa znajomość osób (79%) i zbliżony wiek (78%). Około ¾ badanych w budowaniu relacji sąsiedzkich dostrzega pozytywną rolę przestrzeni do spotkań w budynku (np. suszarnia, świetlica, hol). Zdaniem badanych posiadanie dzieci (76%), a także posiadanie psa (68%) może również sprzyjać nawiązywaniu znajomości z sąsiadami. Spośród wyróżnionych elementów w kontekście kształtowania relacji sąsiedzkich jedynie wpływ stanu klatki schodowe i windy w budynku jest oceniany ambiwalentnie.
Wykres 1. Czynniki sprzyjające budowaniu relacji sąsiedzkich
[Dane przedstawione w postaci procentowej]
(a) – wskazane elementy były analizowane w ramach badania kwestionariuszowego PAPI
To co wydaje się ważne dla badaczy sąsiedztwa to w istocie kilka kolejnych spostrzeżeń:
- Po pierwsze, relacje sąsiedzkie są czymś ważnym dla współczesnych mieszkańców, co oznacza, że możemy je traktować jako czynnik wpływający na procesy przemiany miast.
- Po drugie, wartość poprawnych relacji sąsiedzkich jest powszechnie akceptowana przez mieszkańców miast. Zakres zażyłości w ramach relacji sąsiedzkich jest jednak silnie zróżnicowany i jest przedmiotem indywidualnych strategii i nastawień. Oznacza to, że niemal wszyscy budujemy poprawne relacje, jednak zdecydowanie bardziej refleksyjnie dobieramy sąsiadów, z którymi wymieniamy wzajemne usługi, z którymi spędzamy czas wolny, czy np. świętujemy ważne dla nas daty.
- Po trzecie, głębokość relacji sąsiedzkich zależy od szeregu uwarunkowań społeczno-przestrzennych. Najważniejsze to przestrzeń sprzyjająca spotkaniom, w budynku lub poza nim, oraz warunki społecznego podobieństwa, które wpływają na wspólne zainteresowania i strategie spędzania czasu. Z tego punktu widzenia czynnikiem sprzyjającym kontaktom i budowaniu kręgów sąsiedzkich jest posiadanie psa (którego trzeba wyprowadzać), ale również posiadanie dzieci, które w specyficzny, często bezceremonialny sposób „kolonizują” wspólną przestrzeń.
- Po czwarte, dzisiejsze relacje sąsiedzkie, w pewnym zakresie odrywają się od miejsca. O tyle, o ile są nie tylko konsekwencją wspólnego zamieszkiwania, ale również stają się wspólnotą interesów oraz wspólną przestrzenią publiczną. Taką, w której komunikuje się problemy, świętuje sukcesy, eksponuje odrębność i tworzy się płaszczyzny kooperacji oparte jednak nie tyle na przymusie współbycia, co na wyborze i zbieżności wizji świata.
Dwuznaczna rola podobieństwa społecznego jest tutaj wyraźnie widoczna. Z jednej strony podobieństwo sprzyja unikaniu konfliktów i łatwości wchodzenia w relacje, w oparciu o podobne światopoglądy. Z drugiej jednak strony pozostaje w opozycji do współczesnych tendencji społecznych, gdzie odmienność, różnorodność społeczna i pokoleniowa staje się udziałem przeważającej części kręgów sąsiedzkich w przestrzeni wielkich blokowisk. Wyzwaniem nie jest tu zatem zebranie ludzi podobnych, ale skonstruowanie płaszczyzn integracji społecznej, gdy naszymi sąsiadami są nie tylko osoby o różnym statusie materialnym, ale również osoby w różnym wieku i różnym pochodzeniu etnicznym. O tych przypadkach, a właściwie coraz bardziej powszechnym zjawisku, warto rozmawiać, poszukując rozwiązań wykraczających poza wizję np. spotkań w piwnicy znanych z komedii Stanisława Barei zatytułowanego „Alternatywy 4”.
[1] Badanie sfinansowane zostało w ramach współpracy z Wydziałem Socjologii przez firmę Amica S.A., w ramach projektu „Amica for others”. Zainteresowanych projektem zapraszamy do przejrzenia materiału na portalu YouTube podsumowujący projekt: https://www.youtube.com/watch?v=gmbEEX911Cw.
