Poniżej tekst wprowadzający w problematykę opracowania, a całość publikacji dostępna jest w zakładce Publikacje.
Od uchwalenia Krajowej Polityki Miejskiej 2023 upłynęło sześć lat, a tym samym otwarta została debata nad dalszą przyszłością polskiej polityki miejskiej. Lata 2011-2015 były ważne nie tylko z punktu widzenia kształtowania tego dokumentu, ale także rozwijania się sieci Kongresu Ruchów Miejskich, dla której KPM była ważnym impulsem do działania i budowania nowej narracji o mieście. Dalsze dyskusje nad założeniami i priorytetami polityki miejskiej warto moim zdaniem prowadzić w szerszym historycznie i geograficznie kontekście. Niniejszy tekst zbiera informacje o procesach politycznych i społecznych, które przyczyniły się do powstawania polityk miejskich na poziomie poszczególnych krajów, jak i organizacji międzynarodowych. Jak starałam się pokazać, pole polityki miejskiej w skali zarówno globalnej, jak i krajowej, jest dynamicznym obszarem negocjacji i ścierania się różnych interesów i paradygmatów. Efekty owych negocjacji coraz częściej przyjmują obecnie charakter zapisanych i uznanych przez rządy dokumentów. Ich ogólny charakter utrudnia jednak często głębsze zrozumienie procesów rzeczywiście kształtujących współczesne miasta. Aby dobrze zrozumieć ich dynamikę warto przyjrzeć się poszczególnym aktorom obecnym w polu polityki miejskiej oraz logice, którą każdy z nich się kieruje. Z punktu widzenia autorki najciekawszym aktorem procesów polityki miejskiej są jej podstawowi odbiorcy – mieszkańcy i codzienni użytkownicy miasta. Trzeba było jednak wielu lat, żeby głos mieszkańców stał się znaczący w procesie kształtowania owych polityk.
Badania nad polityką miejską tradycyjnie sytuują się w obszarze analiz polityk publicznych, ale obecnie coraz częściej są obiektem zainteresowania badaczy innych specjalności. Zagadnienie polityki miejskiej dotyka bowiem z jednej strony pojęć stricte socjologicznych, takich jak jakość życia, problemy społeczne, przemiany demograficzne, integracja czy procesy międzygrupowe, a z drugiej odnosi się do obszaru nauk o zarządzaniu, w tym konkretnych procedur podziału zasobów i dostarczania usług publicznych. Podczas gdy geografa w polityce miejskiej interesuje przede wszystkim jej aspekt przestrzenny, to politolog będzie ją analizował z perspektywy podziału władzy i zaangażowania sił politycznych. Proponowana perspektywa do pewnego stopnia łączy wymienione wątki, ale stara się też zaproponować dynamiczne podejście do analizy polityki miejskiej jako pola działań aktorów społecznych konkurujących o zasoby polityczne, ekonomiczne i przestrzenne miast.
Moim celem jest krótkie wprowadzenie zagadnienia polityki miejskiej na podstawie literatury teoretycznej, ale i istniejących dokumentów krajowych i międzynarodowych. Poniższa analiza pozwala pokazać, że rozwojowi miast zawsze towarzyszą określone wartości czy paradygmaty (np. modernistyczne w okresie industrializacji, kapitalistyczne w okresie nowoczesności, oszczędności w okresie kryzysu) silnie wpływające na politykę miast i ich strategie.
Ludzie zamieszkują w miastach już od tysięcy lat, więc zarządzanie miejskimi problemami to ważna część historii ludzkości. Jak podkreślają autorzy zajmujący się tematyką miast, urbanizacja pociąga za sobą szereg wyzwań, związanych przede wszystkim z jakością życia i z zaspokojeniem potrzeb zróżnicowanej miejskiej populacji. Tym samym obszar zarządzania miastem i jego zasobami staje się jednym z kluczowych obszarów zainteresowania państw i samorządów, łączącym w sobie elementy polityki społecznej, mieszkaniowej, transportowej, przestrzennej, zdrowotnej, środowiskowej, rynku pracy czy edukacji. Kompleksowy a zarazem lokalny charakter polityki miejskiej oddaje wieloaspektowość funkcjonowania miasta i wiąże się z wyzwaniem koordynacji różnych podobszarów, instytucji i strumieni finansowania. Taka meta-polityka jest jednak miastom niezbędna, bo pozwala dostosować inne obszary polityk publicznych do specyfiki miejskiego środowiska i stylu życia, a także mitygować negatywne efekty urbanizacji. Należą do nich przede wszystkim zanieczyszczenie środowiska (smog, hałas, skażenie ziemi i wody), degradacja krajobrazu przyrodniczego, koncentracja ubóstwa i nierówności społecznych, hiper-różnorodność mieszkańców i ich potrzeb, problemy związane z dostępem do mieszkań, edukacji i miejsc pracy, czy niewydolność infrastruktury i systemu transportowego.
W Polsce negatywne przemiany struktury miejskiej wiążą się przede wszystkim z chaotycznym rozwojem przestrzennym, ofertą mieszkań niedostosowaną do potrzeb i możliwości, zanieczyszczeniem powietrza, a także trendem grodzenia osiedli i zabudowywania terenów zielonych. Wiele konfliktów miejskich ostatnich lat dotyczyło kwestii smogu, komercjalizacji czy zabudowywania przestrzeni publicznych, a zwłaszcza terenów rekreacyjnych oraz słabości systemu transportowego, w tym niedostatków infrastruktury drogowej i rowerowej. Również realizowane w ostatnich latach projekty rewitalizacji i związana z nimi gentryfikacja, często pociągają za sobą negatywne konsekwencje dla mieszkańców dotąd zaniedbanych obszarów miasta.
Analiza rozwoju polityki miejskiej w kontekście międzynarodowym wskazuje na obecność podobnych trendów na całym świecie. Tak jak i w innych regionach, podobnie i w Polsce intensyfikacja problemów związanych z urbanizacją przyczyniła się do opracowania oficjalnych dokumentów krajowej polityki miejskiej i wzrostu znaczenia tej polityki w obszarze zarządzania państwem. Sprzyjały temu zalecenia i regulacje ONZ oraz Unii Europejskiej, która w oparciu o zapisy Karty Lipskiej oraz Paktu Amsterdamskiego oczekuje wdrażania specyficznie miejskich rozwiązań na rzecz rozwiązywania problemów obszarów zurbanizowanych. Kolejne dokumenty tworzone na poziomie Unii Europejskiej – takie jak Zielony Ład czy program Nowego Europejskiego Bauhausu – podkreślają znaczenie prowadzenia przemyślanych miejskich polityk dla przeciwdziałania negatywnym zjawiskom społecznym i klimatycznym.
W dalszej części przedstawiam kilka teorii odnoszących się do polityki miejskiej i jej przemian w ostatnich 50 latach. Zdefiniuję też pole polityki miejskiej jako obszaru zazębiania się rozmaitych interesów, koncepcji i wyzwań społeczno-ekonomicznych, a następnie umieszczę je w kontekście międzynarodowych i krajowych regulacji.
