16 lutego razem z Martą Siwicką, specjalistką ds. komunikacji w #TeatrHorzycyTorun, miałyśmy przyjemność poprowadzić webinarium dla Kongresu Ruchów Miejskich poświęcone kulturze w dobie pandemii. Zwracałyśmy uwagę na wyzwania, przed jakimi stanęły instytucje kultury i podejmowane przez nie strategie, których realizacja może stać się inspirująca dla innych. Niniejszy artykuł stanowi rozwinięcie podejmowanych w nim wątków.
Szansa czy katastrofa?
Prof. Tomasz Szlendak[1], socjolog kultury badający przemiany obyczajowości oraz przemiany w kulturze, podkreśla, że tym, co nas dziś łączy jest współdzielenie doświadczeń niepewności i nieprzewidywalności. Odbiór działań kulturalnych zmienił się radykalnie, co jest jednak zjawiskiem nasilonym a nie nowym. Szlendak prognozuje, że epidemia nie zniszczy kultury, lecz przyczyni się do jej rozkwitu i bioróżnorodności. Ludzie są spragnieni spotkań w rzeczywistości poza internetem. Zatem działania artystyczne angażujące odbiorcę w kontakcie bezpośrednim, socjalizujące będą się gwałtownie rozwijać. W sztukach performatywnych możemy się spodziewać powstawania nowych form. Będziemy (i już jesteśmy) świadkami dynamicznego wzrostu zmian technologicznych związanych z produkcją dóbr kultury.
Jedyna gałąź sztuki, która jest zdaniemSzlendaka zagrożona, to kino, a konkretniej – sieć multikin. Błyskawiczny rozwój filmowych platform cyfrowych stał się silną konkurencją dla kin, szczególnie że znacznie skrócił się czas oczekiwania na premiery kinowe dostępne w internecie. Przed multikinami stoi zadanie stworzenia takiej formy obrazów, które będzie można zobaczyć tylko we kinie.
Domena publiczna www.pixabay.com
Co właściwie wiemy o kulturze w pandemii?
„Raport o kulturze. Pierwsza do zamknięcia, ostatnia do otwarcia. Kultura w czasie pandemii COVID-19” https://tiny.pl/r4blw został opracowany przez zespół ekspertek i ekspertów z Open Eyes Economy HUB (Fundacja GAP), którzy od początku pandemii prowadzili szerokie badania nad stanem m.in. kultury i artystów. Co mówi raport?
Pandemia wymusiła na twórcach konieczność digitalizacji zasobów instytucji kultury, a także ich prezentacje online. Języczkiem u wagi stały się prawa autorskie, wypracowywanie nowych procedur i regulacji porządkujących ich stosowanie, a także podstawowe narzędzia i warunki, jakie należy zapewnić artystom do funkcjonowania w sieci. Niezwykle cenionymi cechami u pracowników instytucji i organizacji zajmujących się kulturą stały się elastyczność i gotowość uczenia się nowych technologii. Kluczową kompetencją kadr zarządzających stała się natomiast umiejętność zarządzania kryzysem i zmianą. Co ciekawe, po pandemii na wagę złota będą kompetencje społeczne odwołujące się do takich wartości jak dialog, empatia i zaufanie. Najlepiej, jeśli będą one szły w parze z umiejętnościami technologicznymi.
Jesteśmy świadkami intensywnego rozwoju i zmiany instytucji kultury. Jak podkreślają eksperci i ekspertki, priorytetowe jest dziś utrzymanie potencjału sektora kultury, aktywności twórczej artystów i pracowników oraz różnorodności podejmowanych przez nich działań. Warto podejmować działania sieciujące, nawiązywać partnerstwa i łączyć potencjały różnych obszarów twórczych. „Gdy minie heroiczny okres lekarzy, niezbędni będą kustosze i kuratorzy pamięci zbiorowej, pomagający wszystkim w sztuce współistnienia.Przychodzi czas na kulturę solidarności. Bez kultury społeczeństwo nie powróci do życia.”
Strategie i inspiracje
Na potrzeby webinarium wybrałyśmy z Martą Siwicką najciekawsze naszym zdaniem strategie stosowane przez dwie konkretne instytucje kultury, a także jedno innowacyjne działanie podjęte przez miasto Kraków.
A zatem jak z pandemią poradził sobie teatr?
Podwyżka, Georges Perec, reż.: Pamela Leończyk, premiera 18.02.2021 r. (na zdjęciu: Wojciech Jaworski, Paweł Tchórzelski, Arkadiusz Walesiak). Fot. Marta Siwicka
Wszystkie instytucje kultury stanęły przed koniecznością zmiany budowania i utrzymywania relacji z widzami. Przykładem niech będzie Teatr im. Wilama Horzycy w Toruniu. Z początkiem pandemii teatr postanowił przenieść wydarzenia zaplanowane na żywo w przestrzeń online. Stało się tak np. z cyklem edukacyjnym „Niedziela w teatrze” pomyślanym jako spotkania rodzin w przestrzeni teatru, rozpoczynane wspólnym śniadaniem, a kończone warsztatami dla dzieci. Frekwencja i zasięg wydarzenia przeszły najśmielsze oczekiwania pracowników teatru. Podobnie stało się z comiesięcznym cyklem „Zwiedzanie teatru”, które stało się wirtualnym otwieraniem przestrzeni i przypominaniem widzom o tym, że teatr istnieje i cały czas stara się zaciekawiać swoją ofertą i podejmowanymi działaniami. W przestrzeń wirtualną za pomocą narzędzi telekonferencyjnych przenoszono czytania performatywne, a także „Salony poezji”. Bardzo często były one reżyserowane zdalnie.
Podobnie jak inne teatry, Teatr Horzycy zdecydował się na transmisję spektakli online. Świadomie jednak czynił to w sposób oszczędny. Transmisje online nie były częstą praktyką tego teatru, co wiązało się niewystarczającą liczbą nagrań w wysokiej jakości (rejestracje wideo realizowano dotąd na wewnętrzne potrzeby teatru), ale także z koniecznością przeformułowania spektakli tak, by uwzględniały one język filmowy.
W okresie przejściowym pandemii, późną wiosną i latem, strategiczne stało się myślenie o bezpieczeństwie widzów i aktorów. Kiedy możliwe było realizowanie widowisk plenerowych, jeden ze spektakli postanowiono przenieść w przestrzeń Dziedzińca Ratusza Staromiejskiego w Toruniu. „Hamlet” w reż. Pawła Paszty odwołał się do tradycji zapoczątkowanej 70 lat wcześniej, kiedy to ten sam dramat Szekspira został zagrany w tym samym miejscu. Spektakl cieszył się dużym zainteresowaniem widzów, a zmiana przestrzeni przyczyniła się do odkrycia zupełnie nowej jakości artystycznej tego przedstawienia.
Pułapka na myszy, reż.: Katarzyna Minkowska, premiera 19.12.2020 r. (na zdjęciu: Łukasz Ignasiński i Julia Sobiesiak-Borucka). Fot. Waldemar Dziomba
W kolejnym jesiennym etapie pandemii nowym przedsięwzięciem teatru stało się regularne organizowanie dyskusji online. Pracownicy instytucji zauważyli, że w formule online ludzie znacznie chętniej angażowali się w rozmowę. Ponadto moderatorom znacznie łatwiej było dbać o zasady dyskusji. Frekwencja na debatach była porównywalna ze spotkaniami na żywo. Nowym przedsięwzięciem teatru stało się produkowanie wideo spektakli. Bardzo często były one reżyserowane zdalnie i transmitowane na żywo przy zdalnym udziale publiczności. Taka forma spektakli dość mocno angażowała publiczność. Zdarzało się, że aktorzy dyskutowali na czacie z widzami. Odbywało się wówczas autentyczne spotkanie aktorów i widzów. W wideo spektaklu „Podwyżka” G. Pereca w reż. Pameli Leończyk widzowie poprzez ankiety mogli głosować i decydować w ten sposób, jak potoczy się akcja.
Działania podejmowane w internecie pozwoliły teatrowi lepiej przygotowywać ścieżki dostępności dla osób z niepełnosprawnościami. Odnotowano ich zwiększoną obecność na wydarzeniach. Teatr stał się również dostępny dla osób z oddalonych od Torunia miejsc, które ze względów ekonomicznych, logistycznych i komunikacyjnych nie mogą swobodnie korzystać z oferty instytucji. W trakcie pandemii z pewnością poszerzył się zasięg działań Teatru Horzycy, a jego kadra zdobyła nowe umiejętności komunikacyjne i technologiczne. Wyzwaniem dla teatru wciąż są seniorzy, którym często trudno jest się odnaleźć w rzeczywistości wirtualnej.
Perła i Wyjec TV_fot. Sisi Cecylia dla Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie
Co pandemia zmieniła w działalności w muzeum?
Śledząc aktywność Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie (MSN), które posłuży mi za przykład do omówienia sytuacji galerii i muzeów, można śmiało powiedzieć, że pandemia zmieniła niemal wszystko. Podobnie jak Teatr Horzycy, MSN wyraźnie rozszerzył pola swojej działalności oraz zwiększył zasięgi swoich działań, zdobywając nową społeczność widzów.
Wydarzeniem, którego pracownicy najprawdopodobniej by nie zrobili, gdyby nie pandemia, było realizowanie premiery książek w przestrzeni nieczynnej wystawy. Spotkania autorskie nagrywano wcześniej i dodawano do nich napisy. Cieszyły się one bardzo dużą popularnością, znacznie większą niż przez pandemią.
Wyjątkowym i zupełnie nowym działaniem MSN było opowiadanie o nieczynnej z powodu pandemii wystawie za pomocą performansów artystycznych. „Perła & Wyjec TV” to 9 odcinków nagrań, w których o poszczególnych artystkach czy dziełach sztuki z wystawy mówi poeta i performer Michał Perła, przy muzyce na żywo Zuzanny Wyjec (oba imiona i nazwiska są pseudonimami artystycznymi). Perła wplata w swoje opowieści konteksty poetyckie, recytuje, czasami tańczy. Widownia, jaką gromadzą nagrania każdego z odcinków to średnio 150 osób, co jest liczbą znacznie wyższą niż muzeum byłoby w stanie pomieścić na wystawie stacjonarnej.
Podobnie jak inne muzea, MSN prowadził oprowadzania kuratorskie online. Są to krótkie filmy z napisami, prezentujące wybrane elementy wystawy. Nowością było stworzenie słownika pojęć, pomyślanego również jako film, w którym kurator lub kuratorka omawiają najważniejsze pojęcia z historii sztuki mogące być z różnych względów dla widza niejasne.
Ostatnią rzeczą, na którą chcę zwrócić uwagę, omawiając działalność MSN-u jest możliwość zapraszania ekspertów zza granicy do udziału w wydarzeniach online. W zwykłych warunkach taka inicjatywa byłaby zbyt droga, nieekologiczna i czasochłonna. Dzięki pandemii muzeum gościło specjalistów z najdalszych zakątków świata.
Play Kraków – strategia miasta dla kultury
Na sam koniec chciałabym zwrócić uwagę na nowatorskie przedsięwzięcie Krakowa. W pierwszych tygodniach pandemii prezydent Jacek Majchrowski zlecił budowę platformy VOD dla miasta. Prace wykonywało i koordynowało Krakowskie Biuro Festiwalowe. Powstała profesjonalna, nowoczesna, intuicyjna, przyjazna platforma, gromadząca najciekawsze nagrania wydarzeń artystycznych, rejestracje spotkań, dyskusji i wykładów. Treści prezentowane na Play Kraków są zarówno płatne, jak i bezpłatne (dzieje się tak w przypadku wszystkich treści edukacyjnych). Miasto stworzyło w ten sposób bibliotekę zasobów cyfrowych, realne wsparcie dla instytucji kultury, a także organizacji pozarządowych, miejsce przyjazne dla odbiorców.
W listopadzie 2020 roku na podobne działanie zdecydowało się Miasto Stołeczne Warszawa, przeznaczając na platformę VOD 1.3 miliona złotych.
[Wyróżnienia akapitów pochodzą od redakcji portalu]
[1]https://bydgoszcz.tvp.pl/51588249/prof-tomasz-szlendak-rozmowa [dostęp: 5.03.2021].
