„Jeśli zmienisz sposób, w jaki patrzysz na rzeczy, rzeczy na które patrzysz się zmienią.” – Wayne Dyer

Osoby pozbawione możliwości widzenia często spotykają się z wykluczeniem z życia kulturalnego. Wciąż panuje przekonanie, że niewidomi czy słabowidzący nie mogą korzystać z oferty muzealnej czy chodzić do kina albo teatru – jest to jednak krzywdzące i błędne myślenie.

Sztukę możemy odbierać wielozmysłowo, co ułatwiają nam nowoczesne technologie, dzięki którym możemy dostosować rozwiązania do odbiorców ze względu na ich potrzeby. Rozwijamy także wyobraźnię i wrażliwość, lecz przede wszystkim sprawiamy, że sztuka i kultura są dostępne – także dla osób z dysfunkcją wzroku. Obok bardziej popularnych rozwiązań, takich jak napisy i opisy w Braille’u, pojawiają się także inne:

● W większości muzeów i galerii nie można dotykać eksponatów, czemu wychodzą naprzeciw rozwiązania takie jak trójwymiarowe kopie, makiety lub tyflografiki, czyli wypukłe rysunki. W ten sposób opracowana jest na przykład stała wystawa Critoteki, która udostępnia broszurę do wystawy w Braille’u, tyflograficzną mapę wystawy oraz pomniejszone kopie znajdujących się na wystawie obiektów, umożliwiając osobom z niepełnosprawnością wzroku dotknięcie sztuki. Zarówno wizyta na wystawie, jak i oprowadzanie, są darmowe. Światłoryty, czyli fotografie, których można dotknąć, są częścią wystawy m.in. w Centrum Solidarności w Gdańsku, gdzie odtworzono w ten sposób kilka zdjęć z okresu transformacji.

● Coraz więcej ośrodków kultury skłania się ku rozwiązaniom dźwiękowym, takim jak audiodeskrypcja i specjalistyczne przewodniki audio. Muzeum Narodowe udostępnia audioprzewodniki do wszystkich galerii na stronie, co pozwala zapoznać się zapoznać ze zbiorami nawet przed wizytą. Dostępna jest również audiodeskrypcja do wystaw obecnych i archiwalnych. Gdyńskie Muzeum Emigracji stworzyło natomiast cykl „W przedmiocie wystawy”, w którym rozmawia o obiektach z kolekcji, które stanowią dopełnienie historii z wystawy stałej.

● Audiodeskrypcja jest także głównym sposobem odbioru przedstawień teatralnych i filmów. Fundacja Kultury bez Barier regularnie organizuje seanse filmowe z audiodeskrypcją w warszawskim kinie Elektronik, a spektakle teatralne z audiodeskrypcją są dostępne m.in. w warszawskim teatrze Syrena. Teatr regularnie aktualizuje na swojej stronie internetowej listę spektakli, do których przygotowane zostały udogodnienia.

● Dotknąć można także teatru. W Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie odbywały się spotkania po spektaklach, podczas których aktorzy pojawiali się w kostiumach – można było porozmawiać o tym, jak wyglądają postacie czy dotknąć kostiumów. Gdy ważną częścią spektaklu była scenografia, widzowie z niepełnosprawnością wzroku mogli przyjść wcześniej i zapoznać się z nią, będąc wspomaganymi przez audiodeskrypcję.

● Osoby słabowidzące mają trudności z dostrzeżeniem niewielkich elementów, szczególnie w słabym oświetleniu. W warszawskim muzeum Polin oferowane są lupy do oglądania eksponatów w mocnym przybliżeniu, które można bezpłatnie wypożyczyć w kasach na czas zwiedzania.

● Wiele miejsc udostępnia także pomoc przewodnika lub asystenta, który jest przeszkolony do pracy z osobami z niepełnosprawnością wzroku i pomoże w trakcie udziału w danym wydarzeniu, zwiedzaniu wystawy, a czasem również w dotarciu do danej instytucji kultury.

● Pies-przewodnik jest częstym towarzyszem niewidomych osób – warto zapewnić mu miskę z wodą, a w informacji o dostępie do wydarzenia/instytucji zapewnić, że psy asystujące są mile widziane.

● W Muzeum Narodowym we Wrocławiu dostępna jest ścieżka dla niewidomych. Wypukła, żółta linia na podłodze, nawiązuje do rozwiązań z przestrzeni miejskiej i prowadzi przez stałą ekspozycję polskiej sztuki współczesnej. Wystawa została wyposażona także w tyflografiki eksponowanych obiektów.

● Wiele muzeów i galerii używa słabego oświetlenia, aby stworzyć korzystniejsze warunki do przechowywania swoich zbiorów, co może stanowić dodatkowe wyzwanie dla osób słabowidzących. Rozwiązaniem jest czasowe podwyższenie poziomu światła, co robi na przykład raz w miesiącu muzeum Mary Rose w Portsmouth w Wielkiej Brytanii. Podczas takich comiesięcznych sesji zwiększane jest światło, zmniejszane są efekty dźwiękowe, a przeszkoleni pracownicy i wolontariusze są pod ręką, aby pomóc osobom ze specjalnymi potrzebami.

● Z pomocą może przyjść też technologia, którą większość z nas ma w swojej kieszeni. Opracowywany przez Fundację Siódmy Zmysł program „Open Art – Sztuka współczesna dla wszystkich” ma na celu stworzenie aplikacji na smartfony i tablety, która ułatwi poznawanie sztuki osobom z dysfunkcjami wzroku i słuchu. Multimedialny przewodnik po dziełach sztuki współczesnej znajdujących się w instytucjach biorących w projekcie – MOCAK-u, Muzeum Narodowym w Krakowie oraz Muzeum Narodowym w Warszawie – ma wykorzystać materiały zarówno wizualne jak i audiowizualne w kilku językach i służyć osobom z dysfunkcjami, umożliwiając wszystkim użytkownikom poznawanie sztuki na innych płaszczyznach.

"Kultura jest przecież również po to, żeby się spotykać z ludźmi. Te wydarzenia są zupełnie zwyczajne, niewielka różnica polega tylko na tym, że dzięki różnego rodzaju udogodnieniom osoby z niepełnosprawnością mogą w nich uczestniczyć na równych prawach co osoby pełnosprawne”^[1].

Dostępność nie kończy się jednak na zapewnieniu udogodnień podczas wydarzenia kulturalnego – istotne jest również zmniejszenie wykluczenia informacyjnego. Od informacji zaczyna się wszystko, począwszy od tego, czy dowiemy się, że istnieje dostępne dla nas wydarzenie, jak na nie trafić, czy i z jakich udogodnień możemy skorzystać. Nie sztuką jest zapewnić dostępne dla wszystkich wydarzenie – sztuką jest dotarcie z informacją do naszych odbiorców. Dostępność ma sens tylko wtedy, gdy jest komunikowana.

A więc gdzie i jak informować i komunikować?

Oprócz standardowych reguł dotyczących komunikacji o wydarzeniu z odpowiednim wyprzedzeniem i zawieraniu jasnych i czytelnych informacji adresu czy godzin otwarcia, dobrą praktyką jest zawarcie informacji o dostępności i ofercie dla osób z niepełnosprawnościami, ewentualnej asyście oraz sposobie dotarcia do danego ośrodka kultury z najbliższych punktów komunikacyjnych. Warto także zapewnić różne kanały kontaktu z organizatorem, a jeśli na wydarzenie wymagana jest rejestracja – zapytać o specjalne potrzeby uczestników. Należy pamiętać, aby wszystkie informacje były przedstawione w jak najbardziej czytelny sposób, na przykład na specjalnie dedykowanej do tego podstronie.

Oprócz tego, że zamieścimy informację na swojej stronie internetowej i w swoich mediach społecznościowych, warto poszukać i udostępnić nasze wydarzenie m.in. na grupach facebookowych skupiających osoby z niepełnosprawnością wzroku, nawiązać kontakt i zacząć współpracę z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz osób ze szczególnymi potrzebami czy też ze szkołami kształcącymi osoby niewidome czy słabowidzące. Pamiętajmy, że przed udostępnieniem informacji należy zadbać o to, żeby była ona dostępna cyfrowo, zgodna z wymaganiami WCAG 2.1 na poziomie AA – nie tylko w zakresie treści, lecz także zdjęć, infografik, linków oraz innych załączników.

Osoby z dysfunkcją narządu wzroku to osoby niewidome, słabowidzące, ociemniałe, głuchoniewidome. Przy planowaniu wydarzeń warto pamiętać o ich specjalnych potrzebach oraz barierach, z jakimi się zmagają.

Bariery cyfrowe:

• osoby niewidome korzystają z programów czytających zawartość ekranu komputera (od górnej lewej strony do dolnej prawej strony), przeszkodą może być więc tekst rozrzucony na stronie;
• brak opisów alternatywnych i audiodeskrypcji do treści wizualnych: czytnik ekranu nie przeczyta także tekstu, który jest wkomponowany w obraz, więc obrazki oraz linki powinny mieć opisy;
• formaty niedostępne dla syntezatorów mowy: przykładowo, nie będzie możliwe skorzystanie z pliku w formacie .pdf wykonanego ze skanu dokumentu,
• brak kontrastu.

Bariery informacyjno-komunikacyjne:

• zbyt mała czcionka w materiałach drukowanych,
• wyłącznie informacje wizualne w przestrzeni,
• brak informacji dotykowych,
• przebodźcowanie światłem/dźwiękiem lub zbyt mała ilość światła/zbyt ciche dźwięki.

Dzięki temu po nitce do kłębka, od dostępnej informacji dotrzemy do dostępnego wydarzenia.

Przede wszystkim jednak należy słuchać osób z niepełnosprawnością wzroku, które same zakomunikują swoje potrzeby – na przykład poprzez konsultacje środowiskowe. Inną formą konsultacji jest budżet obywatelski. Zarówno instytucje kultury, jak i ich użytkownicy, mogą zgłosić lokalny pomysł na zwiększanie dostępności zarówno w samych obiektach, jak i poprzez ulepszenie drogi do nich (np. poprawa oświetlenia czy stanu chodników).

Instytucje kultury, chcące zwiększyć swoje kompetencje w zakresie dostępności, będą mogły skorzystać z programu „Kultura bez barier”, do którego rekrutacja ma zacząć się w grudniu bieżącego roku. Projekt ma na celu wypracowanie i wdrożenie nowego modelu zapewniania dostępności oferty i zasobów instytucji kultury dla osób z niepełnosprawnościami. Realizacja projektów grantowych jest planowana na okres maj 2022 – maj 2023, po tym okresie nastąpi weryfikacja modelu i identyfikacja dobrych praktyk. Na realizację działań przeznaczono ponad 25 mln zł. Więcej informacji na stronie projektu.

Na zakończenie słów kilka...

Doświadczanie sztuki i kultury jest możliwe poprzez tłumaczenie międzyzmysłowe. To prawda, że jest to proces najeżony perturbacjami, ale i dający satysfakcję, a gdzieś na horyzoncie czai się zmiana i inny sposób myślenia. Bo wszystko zaczyna się od głowy, od drugiego człowieka, a technologia jest tylko dodatkiem.

Sensorycznie i na serio:
https://www.facebook.com/SensorycznieiNaSerio
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

Autorzy:

Magdalena Dydyszko
Od 2015 r. związana z szeroko pojętą dostępnością. Mówi po polsku i w polskim języku migowym. Jest współautorką projektu UKE w PJM oraz prowadzenia kampanii edukacyjnych w PJM, jak również pomysłodawcą i współorganizatorem wydarzenia Sensorycznie i na serio – warsztatów połączonych z hackathonem. Bliski jest jej temat ochrony praw konsumentów i osób ze szczególnymi potrzebami. Obecnie Koordynator ds. dostępności w Urzędzie Komunikacji Elektronicznej, gdzie planuje, wdraża i koordynuje działania na rzecz zwiększenia dostępności. Uwielbia robić coś dla ludzi i z ludźmi oraz dzielić się zdobytym doświadczeniem, wiedzą, informacjami czy dobrymi praktykami. Jak sama mówi „dostępność to odpowiedź na pytanie: Jak mogę pomóc?”

Joanna Lickiewicz
Urbanistka i badaczka, jedna z pomysłodawców i współorganizatorów inicjatywy „Sensorycznie i na serio”. Współpracowała z kilkunastoma organizacjami trzeciego sektora oraz instytucjami rządowymi w Polsce i zagranicą, prowadzi też warsztaty z alternatywnych form badania i patrzenia na miasto.

Marcin Łowicki
Absolwent m.in. Szkoły Liderów Strażniczych,  Akademii Miasta, Szkoły Stanowienia Prawa oraz Akademii Trenerów i Trenerek. Członek m.in. Rady ds. Konsultacji Społecznej. Należał do Zespołu ds. monitorowania konsultacji społecznych w Toruniu oraz do zespołu ds. ewaluacji Budżetu Obywatelskiego oraz do grupy zajmującej się wypracowaniem rozwiązań problemu smogu w Toruniu. Jeden z pomysłodawców i współorganizatorów wydarzenia „Sensorycznie i na serio”. Wnioskodawca wielu projektów i działań. Przewodniczący Rady Okręgu Wrzosy w Toruniu.

^[1] Robert Więckowski – wiceprezes Fundacji Kultury bez Barier, w wywiadzie dla Integracji „Kultura bez barier – na równych prawach [wywiad]” - https://publicystyka.ngo.pl/kultura-bez-barier-na-rownych-prawach